Türkmənistan tarixi

Türkmənistan tarixi — Türkmənistanın keçmişinin məcmusu.

Ümumi tarix

Türkmənistan insan qəsəbəsində ilk sübut neolit məxsusdur. Arxeoloji qazıntılar çox daş alətlər aşkar və onların arasında ən məşhur şərq Cəbəl mağarası, ovçular və balıqçılar yaşayış məskəni olub. Bu da aşkar edilmişdir ki, 2-ci minilliyin bu sahələrdə saxsı və metal var. Türkmənistan cənub hissəsi Yaxın Şərqdə ən qədim kənd təsərrüfatı mədəniyyətlərin şimal-şərq kənarında, və burada Mərkəzi Asiya kənd təsərrüfatı və heyvandarlıq inkişaf etməyə başladı ilk dəfə ən çox ehtimal olunur. Aşqabad Ceytun qəsəbəsi yaxınlığında aşkar olunmuş məskən keçmiş CCCR də 6-cı c yeri tutur. Bu keçmiş CCCR ərazisində ən qədim kənd təsərrüfatı yaşayış məskənlərindən biridir. Cənubi Türkmənistan Qədim fermerlər dağətəyi düzənlikləri gil muncuq tikilmiş evlər daimi yaşadığı — çiy kərpic, qırmızı boyanmış bəzədilmiş daş hazırlanmış edər, graters, qəliblənmiş dulusçuluq, bir biçin oraq istehsal. Neolitik dövrdə bu sahədə ilk ibtidai suvarma kanalları gördü. Kənd təsərrüfatının inkişafı tunc davam etdirilmişdir.

Türkmənistan VI əsrdə

Türkmənlər, altıncı əsrdən etibarən Göytürklərin idarəsində idi.

Türk qəbilələrindən bir qismi kimi öz aralarında birlik quraraq Tula-Selenqa çayları bölgəsində Doqquz-Oğuz xağanlığını meydana gətirdilər.

Türkmənlərin mərkəzi Ötügen və ətrafını ələ keçirdi. Bu məğlubiyyət qarşısında İlteriş xaqanın hakimiyyətini qəbul etmək məcburiyyətində qalan Türkmənlər, Göytürklərin Qırğız səfərinə qatıldılar. Uyğurların yıxılmasından sonra qərbə köç edərək Sir Derya (Seyhun) sahillərinə və onun şimalındakı bozkırlara yerləşdilər.

Türkmənistan VII əsrdə

VII əsrdə Türkmənistanın yerləşdiyi region ərəblər tərəfindən istila olundu və ərəblər Mərkəzi Asiyaya özləri ilə İslam dini ilə yanaşı İslam mədəniyyəti də gətirdi. Xəlifə Əl-Məmunun dövründə regionun mərkəzi Mərvə köçürüldü. Bu da ərazinin inkişafına geniş imkanlar açdı.

Türkmənistan Səlcuqluların tərkibində

XI–XII əsrlərin ayrı-ayrı dövrlərində Türkmənistan Böyük Səlcuq imperiyası tərəfindən idarə olunurdu. Onuncu əsrin sonlarında İslam dinini qəbul edərək yaxşıca güclənən Türkmənlər, qonşuları Peçeneqlər və Hazarlarla döyüşərək onları məğlub etdilər. İslam dinini qəbul edən və Səlcuqlu hakimiyyətinə girən Türkmənlər, Oğuz Yabgu Dövləti hökmdarının özlərinə pislik edəcəyindən çəkinərək, İslam diyarı olan Xorasana köç etdilər .

Türkmənistan Orta əsrdə

Türkmənlər onuncu əsrdən etibarən köçəri həyatı yanında məskun bir həyat sürməyə də başladılar. Bu əsrin əvvəllərində Oğuzlar, Mavəraünnəhr ətrafına yerləşib Yabqu hökmdarın idarə etdiyi bir dövlət qurdular. Türkmənlərin bu sırada başşehir Sir Derya sahilindəki Yeni Şəhər idi. Yabgu Dövləti zamanında Türkmənlər Üçok və Bozok deyə ikiyə ayrıldılar. Manqışlaq və Sir Derya Çayı sahillərində qalan Türkmənlər o havalıda hərbi zəbt yolları üzərində olmamasından, on yeddinci əsrin ortalarına qədər daha rahat və müstəqil bir həyat yaşadılar.

1639 və 1700-ci illərdə, xüsusilə Qazaxlara endirdikləri zərbəylə Orta Asiyanın Rus işğalına açılmasına səbəb olan Monqol əsilli Kalmıkların hücumlarına uğradılar. Mankqşlaq bölgəsində yaşayan o dövr Türkmən boylarının ən böyüyü və qüvvətlisi olan Teke Türkmənləri Kopet Dağı bölgəsinə çəkildilər. Artıq digər Türkmən boylarıyla birləşərək gücləndilər. Bu Türkmən boyları Türkmən-Özbək əməkdaşlığın ayaqda tutduğu Xivə xanlığına vergiyle bağlandılar.

İranda hakimiyyəti əlinə keçirən Afşar Türkmen bəylərindən Nadir şahın Orta Asiya hanlıklarını işğal etdiyi dövrələrdə də onun hakimiyyətini qəbul etdilər.

Türkmənistan XIX əsrdə

1849-cü ildə Türkmənistan Rusiya imperiyası tərəfindən işğalı edildi.

Türkmənistan XX əsrdə

1917-ci il "Rus İnqilabı" adı alan, əslində isə dövlət çevrilişindən sonra Rusiyada baş verən vətəndaş müharibəsində qalib gələn bolşeviklər, türkdilli xalqların yaşadığı bütün bölgələrdə qurtuluş hərəkətlərini yatırıldıqdan sonra Türkmenistandaki milli qiyamı da yatırtdılar. Bolşeviklər Aşqabadı 1919-cu ilin iyulunda, Krosnovodsku isə 1920-ci ilin fevralında hakimiyyəti ələ keçirdi.

1924-cü ilə qədər Türkistan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası adı ilə tanınan Türkistan, 1924-cü ildə edilən inzibati dəyişikliklə Sovet İttifaqını meydana gətirən 15 Respublikadan biri oldu.

Türkmen SSR. Xəzər sahillərindən Merv bölgəsinə qədər uzanan Türkmən torpaqlarını, Buxara Respublikasının Türkmənlərin bölgələri olan Kerki, Çarcev'i, Xarəzm Respublikasının Türkmənlərin bölgələri olan Daşhovuz, İlyali, Parsu, Köneurgenç, Mangıt, Anbar-Mamak, Sadavar, darğa-Ata və Hoceli 'nin bir hissəsini əhatə etmişdir

1985-ci ildə Mixail Qorbaçovun Açıqlıq və Yenidən qurulma siyasəti nəticəsində Sovetlər Birliyində nizamın yüksək səslə tənqid olunmağa başlanması sonra TKP'nin Moskva rəhbərliyini küstürmeden xalqa daha yumşaq davrandığı görülmüşdür. Bu yumşalma içində 1989-cu ildə Türkmənistan hökuməti etdiyi qərarla Türkmen dilini Rus ilə birlikdə respublikanın rəsmi dili halına gətirmişdir. Bu qərar Türkmen Türkcəsinin dövlət dili olması üçün atılan ilk addım olmasından ötəri böyük əhəmiyyət kəsb edir.

Türkmənistanın müstəqillik illərinə damğasını vuracaq olan Saparmurad Niyazov (Türkmənbaşı) da Partiya içində 1980–1984 illər arasında Aşqabat Şəhəri Komitəsinin birinci müavini, 1985-ci ildə Nazirlər Komitəsi Başçısı və eyni ilin dekabr ayında Türmenistan Kommunist Partiyası Birinci Katibinə, 13 yanvar 1990 tarixində də Türkmənistan SSC'nin Dövlət Başçılığına seçilmişdir. Türkmənistan SSR, 22 avqust 1990 tarixində Türkmənistan Məclisi Türkmənistan dövlətinin suverenliyini elan etmiş və 27 oktyabr 1990 tarixində edilən açıq səs əsasına söykənən ümumi seçki ilə səslərin98,3 %'ini alan Saparmurad Niyazov Türkmənistan SSC'nin ilk prezidenti olmuşdur . Türkmənistan SSR, 27 oktyabr 1991 tarixində edilən referendum nəticəsində müstəqilliyini elan etmişdir